Published on
Trong một thế giới phẳng và sự toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ như ngày hôm nay. Đòi hỏi mỗi cá nhân phải nhận thức được những quy luật của nền kinh tế thị trường, quy luật của cạnh tranh, cung – cầu… và để có sự hiểu biết cơ bản về kinh tế – chính trị cho mọi người dù là là sinh viên, người đi làm, nhà kinh doanh… chúng tôi xin được giới thiệu cuốn giáo trình Kinh tế chính trị Mac – Lenin.
1. HỌC VIỆN CÔNG NGHỆ BƯU CHÍNH VIỄN THÔNG SÁCH HƯỚNG DẪN HỌC TẬP KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC – LÊ NIN (Dùng cho sinh viên hệ đào tạo đại học từ xa) Lưu hành nội bộ HÀ NỘI – 2006 ===== =====
2. HỌC VIỆN CÔNG NGHỆ BƯU CHÍNH VIỄN THÔNG – – – – – – – – – – – – – – SÁCH HƯỚNG DẪN HỌC TẬP KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC – LÊNIN Biên soạn : CN. NGUYỄN QUANG HẠNH TS. NGUYỄN VĂN LỊCH Hiệu đính: ThS. VŨ THỊ ĐẢM Lưu hành nội bộ HÀ NỘI – 2006
4. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 3 CHƯƠNG I: ĐỐI TƯỢNG, CHỨC NĂNG VÀ PHƯƠNG PHÁP CỦA MÔN KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC – LÊNIN MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG – Nắm được khái niệm về kinh tế chính trị nói chung và kinh tế chính trị Mác-Lênin nói riêng. Vị trí của kinh tế chính trị Mác-Lênin và vai trò của kinh tế chính trị Mác-Lênin trong hệ thống các học thuyết kinh tế của xã hội. – Nắm được đối tượng, phương pháp và chức năng của kinh tế chính trị Mác-Lênin nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu sau này (nghiên cứu các nội dung của học thuyết kinh tế chính trị Mác-Lênin) – Thấy được ý nghĩa và sự cần thiết nghiên cứu kinh tế chính trị Mác-Lênin. NỘI DUNG 1.1. ĐỐI TƯỢNG CỦA KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC-LÊNIN 1.1.1. Khái niệm kinh tế chính trị 1.1.1.1. Sự ra đời của thuật ngữ “Kinh tế chính trị học”: – Đầu tiên là thuật ngữ “Kinh tế học” do Aritxtôt (nhà triết học cổ Hy Lạp) đưa ra cách đây vào khoảng 2300 năm, đây là thời kỳ bắt đầu xuất hiện các tư tưởng kinh tế. – Theo Aritxtôt: Kinh tế là mức sống, là tiết kiệm, là thu nhập, sinh hoạt vật chất, là các ngành sản xuất vật chất. Là người đầu tiên phân tích về giá trị trao đổi, giá trị và vạch ra quan hệ hàng tiền. Mác cho rằng ông đã tiếp cận đến học thuyết Giá trị-Lao động. – Đầu thế kỷ 17 (năm 1615) một học giả người Pháp có tên là A.Mông Crê-chiên (A.Montchrétien) lần đầu tiên đưa ra thuật ngữ “Kinh tế chính trị học” (trong tác phẩm “Chuyên luận về kinh tế chính trị học”). Theo ông, kinh tế chính trị học là khoa học nghiên cứu những quy tắc thực tiễn cho hoạt động kinh tế. Là một đại biểu của chủ nghĩa trọng thương nên ông chỉ giới hạn việc phân tích quá trình lưu thông, thương mại ( sự hạn chế trong phạm vi nghiên cứu) Kinh tế chính trị học được xem như là khoa học về kinh tế nhà nước, nghiên cứu vai trò nhà nước trong đời sống kinh tế. Kinh tế chính trị học chỉ trở thành một khoa học thực sự bởi các nhà kinh tế chính trị tư sản cổ điển và được Mác-Enghen phát triển bổ sung hoàn thiện, sau này Lê-nin tiếp tục phát triển trong điều kiện lịch sử mới (bước vào đầu thế kỷ 20, chủ nghĩa tư bản đã chuyển sang giai đoạn độc quyền và đặc biệt sự thành công của cách mạng tháng mười Nga.
5. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 4 1.1.1.2. Khái niệm về kinh tế chính trị học: + Có nhiều định nghĩa về kinh tế chính trị học. Ví dụ: Phái cổ điển: Kinh tế chính trị học là môn khoa học về sự làm giàu hoặc kinh tế chính trị học là môn khoa học về của cải, thương nghiệp mà nhiệm vụ của nó là bán nhiều, mua ít. Ngày nay, nhiều nhà kinh tế học định nghĩa: Kinh tế chính trị học là môn khoa học phân tích những sự vận động trong toàn bộ nền kinh tế như xu hướng, giá cả, sản lượng, thất nghiệp,… Từ đó giúp Chính phủ đề ra những chính sách để có thể tác động đến toàn bộ nền kinh tế. Hoặc, Kinh tế chính trị là môn khoa học nghiên cứu những vấn đề con người và xã hội, lựa chọn thế nào để sử dụng tài nguyên sản xuất ra nhiều hàng hoá,… Chúng ta có nhận xét là các định nghĩa đều có những yếu tố hợp lý, kinh tế chính trị bao gồm tất cả các yếu tố trên nhưng mỗi định nghĩa đều thiếu tính khái quát. + Quan điểm Mác- xít: – Kinh tế chính trị học là một môn khoa học xã hội nằm trong khoa học kinh tế. – Kinh tế chính trị học nghiên cứu về kinh tế để rút ra các kết luận về kinh tế và từ đó rút ra các kết luận về chính trị. – Các khoa học kinh tế khác cũng nghiên cứu nền kinh tế xã hội nhưng gạt bỏ mặt chính trị, bản chất của các quan hệ kinh tế mà chỉ đi sâu phân tích những biểu hiện kinh tế thuần tuý, tách rời kinh tế khỏi chính trị do đó không nắm được bản chất các hoạt động kinh tế. – Kinh tế chính trị học là môn khoa học có tính lịch sử. Theo Enghen: “Kinh tế chính trị học theo nghĩa rộng nhất là khoa học về những quy luật chi phối sự sản xuất và sự trao đổi những tư liệu sinh hoạt vật chất trong xã hội loài người…” Theo nghĩa hẹp, kinh tế chính trị học nghiên cứu một phương thức sản xuất cụ thể và tìm ra quy luật vận động của riêng nó. Tóm lại, kinh tế chính trị là môn khoa học xã hội nghiên cứu những cơ sở kinh tế chung của đời sống xã hội tức là các quan hệ kinh tế trong những giai đoạn nhất định của xã hội loài người. 1.1.2. Kinh tế chính trị Mác-Lênin 1.1.2.1. Sự ra đời: – Kinh tế chính trị Mác-Lênin do C.Mác (1818-1883) và Ph. Ăng-ghen (1820-1895) sáng lập, sau đó được V.I.Lê-nin (1870-1924) phát triển trong điều kiện lịch sử mới. Điều kiện lịch sử mới đó là chủ nghĩa tư bản đã chuyển sang giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc quyền, đặc biệt sự thành công của cách mạng tháng mười Nga năm 1917. – Kinh tế chính trị Mác-Lênin là một trong ba bộ phận hợp thành chủ nghĩa Mác-Lênin là triết học Mác-Lênin, kinh tế chính trị Mác-Lênin và chủ nghĩa xã hội khoa học. – Kinh tế chính trị Mác-Lênin là sự kế thừa và phát triển kinh tế chính trị tư sản cổ điển. Để thấy được điều đó ta tìm hiểu qua về sự phát triển của kinh tế chính trị: + Sơ lược sự phát triển của kinh tế chính trị học:
6. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 5 Học thuyết kinh tế chính trị học đầu tiên là chủ nghĩa trọng thương, rất coi trọng thương nghiệp, cho rằng giá trị được tạo ra từ lưu thông và tiền là nguồn gốc của mọi sự giàu có của các quốc gia vì vậy phải tích luỹ tiền. Khi sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển, quan điểm trọng thương bộc lộ hạn chế thì các học thuyết kinh tế chính trị tư sản cổ điển ra đời thay thế. Đó là chủ nghĩa trọng nông Pháp và kinh tế chính trị tư sản cổ điển Anh, đã chuyển phạm vi nghiên cứu của kinh tế chính trị sang lĩnh vực sản xuất, đi tìm nguồn gốc của giá trị, của cải và sự giàu có từ trong quá trình lao động sản xuất. Đặc biệt kinh tế chính trị tư sản cổ điển Anh đã đưa kinh tế chính trị trở thành một khoa học thực sự với hệ thống các lý thuyết về giá trị-lao động, tiền tệ, tư bản, tái sản xuất,… được coi là một trong những tiền đề lý luận hình thành chủ nghĩa Mác-Lênin nói chung và kinh tế chính trị Mác-Lênin nói riêng. Cuối thế kỷ 18 sang đầu thể kỷ 19, nền sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển mạnh đã bắt đầu bộc lộ những mâu thuẫn, hạn chế. Nhiều vấn đề kinh tế nảy sinh mà các tư tưởng cổ điển không thể lý giải được. Một loạt các học thuyết kinh tế ra đời mong muốn thay thế cho những tư tưởng cổ điển như: các học thuyết kinh tế chính trị tư sản hậu cổ điển, kinh tế chính trị tiểu tư sản, kinh tế chính trị của những người xã hội chủ nghĩa không tưởng, kinh tế chính trị Mác-Lênin,…Trong đó chỉ có kinh tế chính trị Mác-Lênin là vượt qua được các nhà kinh tế chính trị tư sản cổ điển, đánh dấu một bước phát triển vượt bậc trong lịch sử học thuyết kinh tế chính trị. Hiện nay, các lý thuyết kinh tế hiện đại có xu hướng tách kinh tế khỏi chính trị, chỉ nghiên cứu kinh tế đơn thuần mà bỏ qua mặt bản chất của các quan hệ kinh tế, các hiện tượng kinh tế. + Kinh tế chính trị Mác-Lênin nói riêng cùng với chủ nghĩa Mác-Lênin nói chung ra đời từ những năm 40 của thế kỷ 19, được Lê-nin tiếp tục bổ sung phát triển trong những năm đầu thế kỷ 20 đã trở thành đỉnh cao trong lịch sử các học thuyết kinh tế chính trị. 1.1.2.2. Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác-Lênin: * Các nhận thức khác nhau về đối tượng của kinh tế chính trị: – Chủ nghĩa trọng thương: đối tượng nghiên cứu là lĩnh vực lưu thông, chủ yếu là ngoại thương. – Chủ nghĩa trọng nông: đối tượng nghiên cứu là lĩnh vực sản xuất nông nghiệp. – Kinh tế chính trị tư sản cổ điển: Nghiên cứu nền sản xuất, những quy luật kinh tế song cho rằng chủ nghĩa tư bản là tuyệt đối, vĩnh viễn, không nhìn thấy toàn bộ quy luật vận động và phát triển xã hội. – Kinh tế học hiện đại: Nghiên cứu kinh tế thuần tuý, tách kinh tế khỏi chính trị, che đậy quan hệ sản xuất và mâu thuẫn giai cấp. * Đối tượng của kinh tế chính trị Mác-Lênin: – Quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin (Quan điểm duy vật lịch sử): Một là, sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, do đó muốn tìm bản chất, quy luật của xã hội phải xuất phát từ sản xuất vật chất. Nói cách khác phải nghiên cứu nền sản xuất xã hội. Hai là, nền sản xuất xã hội nói chung có hai mặt:
7. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 6 – Thứ nhất là lực lượng sản xuất bao gồm các yếu tố của quá trình sản xuất là: tư liệu lao động, đối tượng lao động và sức lao động. Lực lượng sản xuất biểu hiện mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, là mặt kỹ thuật sản xuất, sự sản xuất. – Thứ hai là quan hệ sản xuất bao gồm quan hệ sở hữu, quan hệ quản lý và quan hệ phân phối. Quan hệ sản xuất biểu hiện mối quan hệ giữa người và người trong quá trình sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng, là mặt xã hội của sản xuất. Theo Lê-nin: Kinh tế chính trị nghiên cứu quan hệ xã hội giữa người với người trong quá trình sản xuất, nghiên cứu chế độ xã hội của sản xuất. Trong lời tựa viết cho lần xuất bản thứ nhất tác phẩm Tư bản, Mác đã xác định đối tượng nghiên cứu là “phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và những quan hệ sản xuất và trao đổi thích ứng với phương thức sản xuất ấy”, “mục đích cuối cùng của tác phẩm này là tìm ra quy luật vận động kinh tế của xã hội hiện đại”. – Kết luận: Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác-Lênin là quan hệ sản xuất, vạch ra bản chất quy luật vận động của quan hệ sản xuất, hay phát hiện ra các quy luật kinh tế, tính quy luật kinh tế và sự tác động của chúng trong nền kinh tế. Kinh tế chính trị Mác-Lênin nghiên cứu quan hệ sản trong mối quan hệ biện chứng với lực lượng sản xuất. (Lực lượng sản xuất không phải là đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị nhưng vẫn phải nghiên cứu trong chừng mực nhất định để phục vụ cho nghiên cứu quan hệ sản xuất) Kinh tế chính trị Mác-Lênin nghiên cứu quan hệ sản xuất với ý nghĩa là cơ sở hạ tầng trong mối quan hệ biện chứng với kiến trúc thượng tầng. (Nghiên cứu mối quan hệ kinh tế và chính trị, kinh tế và văn hoá) Kinh tế chính trị Mác-Lênin nghiên cứu các quan hệ sản xuất không chỉ dừng ở hiện tượng, bên ngoài mà đi sâu vào bản chất, vạch ra quy luật vận động và phát triển của các quan hệ sản xuất hay các quy luật kinh tế Tóm lại kinh tế chính trị Mác-Lênin nghiên cứu một cách toàn diện, tổng hợp về quan hệ sản xuất, quy luật kinh tế của một hay những hình thái kinh tế xã hội. 1.1.2.3. Nội dung cơ bản của kinh tế chính trị Mác-Lênin: – Thời kỳ Mác và Ăng- ghen: Nghiên cứu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, tìm ra các quy luật vận động kinh tế của xã hội tư bản. Cụ thể: + Trực tiếp phê phán chế độ tư bản chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động. Trên cơ sở kế thừa và phát triển, khắc phục những hạn chế của các lý thuyết kinh tế tư sản cổ điển, đặc biệt từ lý luận giá trị đã phát triển để xây dựng lý luận giá trị thặng dư. Từ đó vạch ra bản chất của chế độ tư bản, vai trò lịch sử của chủ nghĩa tư bản, sự thay thế tất yếu nó bằng xã hội mới. + Đưa ra những dự báo về nội dung kinh tế của xã hội tương lai. – Thời kỳ Lê-nin: Từ cuối thế kỷ 19 sang đầu thế kỷ 20, Lê-nin đã tiếp tục phát triển và bảo vệ học thuyết Mác trong điều kiện lịch sử mới. Cụ thể:
8. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 7 + Tư tưởng của Lê-nin về chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước. + Tư tưởng của Lê-nin về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội và kế hoạch, biện pháp, nguyên tắc xây dựng nền kinh tế đó. 1.1.2.4. Ý nghĩa: – Kinh tế chính trị Mác-Lênin đánh dấu một bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử phát triển của kinh tế chính trị học, đưa kinh tế chính trị vượt qua những hạn chế của các nhà kinh tế chính trị tư sản cổ điển, giải quyết một cách triệt để những vấn đề mà khoa học kinh tế trước Mác không thể vượt qua được trên lập trường của giai cấp công nhân. Với sự ra đời của học thuyết kinh tế Mác, lịch sử học thuyết kinh tế chính trị được chia thành hai thời kỳ lớn: trước Mác và sau Mác. – Là vũ khí lý luận sắc bén của giai cấp công nhân trong cuộc đấu tranh chống chế độ tư bản chủ nghĩa, xây dựng xã hội mới. Từ đó buộc chủ nghĩa tư bản ngày càng phải điều chỉnh theo hướng tiến bộ hơn, dân chủ hơn. – Việt nam: “Khẳng định lấy chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động là bước phát triển quan trọng trong nhận thức và tư duy lý luận của Đảng ta” (Văn kiện Đại hội Đảng IX). Chú ý, trong điều kiện hiện nay học thuyết kinh tế Mác-Lênin vẫn giữ nguyên giá trị bởi vì: + Chủ nghĩa tư bản ngày nay mặc dù có nhiều thay đổi nhưng vẫn nằm trong khuôn khổ của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, không thay đổi về bản chất nên vẫn vận động theo những quy luật mà Mác-Lênin phát hiện. Vì vậy kinh tế chính trị Mác-Lênin vẫn là cơ sở lý luận để xem xét lại sự vận động của chủ nghĩa tư bản hiện nay. + Sự phát triển của khoa học và công nghệ, sự chuyển biến sang nền kinh tế tri thức với khoa học và tri thức là lực lượng sản xuất trực tiếp hàng đầu cũng nằm trong những tiên đoán của Mác. Những tư tưởng của Mác-Lênin về CNXH,CNCS, nhất là những vẩn đề kinh tế trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được Lê-nin đưa ra trong Chính sách kinh tế mới (NEP) đang được nhiều nước vận dụng trong đó có Việt nam. + Sự đánh giá của nhiều giáo sư hàng đầu thế giới về học thuyết kinh tế Mác trong thế kỷ 21: Xtêphan Macglin (Giáo sư kinh tế, đại học Ha vớt, Mỹ): Những quan điểm của C.Mác vẫn có sức mạnh hết sức to lớn và trong thế kỷ tới nó vẫn giữ được sức mạnh đó. Jacques Desrida (Giáo sư triết học, Pháp): Cần phải trở về với Mác, không có tương lai nếu không có Mác, nếu không có di sản của Mác. 1.2. PHƯƠNG PHÁP CỦA KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC-LÊNIN 1.2.1. Phương pháp biện chứng duy vật: Là phương pháp cơ bản của kinh tế chính trị Mác-Lênin, phương pháp biện chứng duy vật đòi hỏi khi xem xét các hiện tượng và quá trình kinh tế phải đặt trong mối liên hệ phổ biến, trong sự vận động phát triển không ngừng, trong đó sự tích luỹ những biến đổi về lượng sẽ dẫn đến sự
9. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 8 biến đổi về chất. Phép biện chứng duy vật coi nguồn gốc của sự phát triển là sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập. 1.2.2. Phương pháp lôgic kết hợp chặt chẽ với phương pháp lịch sử, các phương pháp khoa học chung: Kinh tế chính trị không trình bày đơn thuần tiến trình lịch sử, mô tả đơn thuần các sự kiện lịch sử mà căn cứ vào tiến trình lịch sử phát triển của các quan hệ sản xuất, dùng phương pháp tư duy và lý luận lôgic để vạch ra những quy luật kinh tế chi phối sự vận động của mỗi phương thức sản xuất. Kinh tế chính trị cũng sử dụng các phương pháp khoa học chung như: quan sát thống kê, phân tích và tổng hợp, diễn dịch quy nạp, mô hình hoá, thử nghiệm,… 1.2.3. Phương pháp trừu tượng hoá khoa học: Khái niệm: trừu tượng hoá khoa học là sự gạt bỏ khỏi đối tượng nghiên cứu những cái ngẫu nhiên, tạm thời, cá biệt hoặc tạm gác lại những nhân tố nào đó để tách ra những cái bền vững, ổn định, điển hình, nhờ đó mà nắm được bản chất của sự vật hiện tượng (đối tượng) và dần dần khái quát thành phạm trù, quy luật biểu hiện bản chất ấy. Các điều kiện đảm bảo trừu tượng hoá khoa học: Phải chú ý tới tổng thể, không phải chú ý tới các sự kiện riêng biệt bởi vì đời sống kinh tế xã hội rất phong phú đa dạng, phức tạp và nhiều mâu thuẫn. Nếu từ một sự vật hiện tượng riêng lẻ có thể dẫn đến những kết luận trái ngược nhau. Cần biết vạch ra cái điển hình từ tổng thể các hiện tượng. Trừu tượng hoá phải đảm bảo làm bộc lộ rõ bản chất mà không mất đi nội dung hiện thực của các quan hệ được nghiên cứu. Tức là cần loại bỏ, gạt bớt cái gì và không được loại bỏ cái gì? Hoàn thiện quá trình đi từ cụ thể đến trừu tượng và ngược lại. Thống nhất giữa cái chung- cái riêng và cái đơn nhất. Đảm bảo nguyên tắc thống nhất giữa lôgic và lịch sử, tiêu chuẩn cao nhất để đánh giá là thực tiễn xã hội. Phương pháp này là phương pháp đặc thù của kinh tế chính trị. Theo Mác: “Phân tích những hình thái kinh tế người ta không thể dùng kính hiển vi hay những chất phản ứng hoá học được. Sức trừu tượng hoá phải thay thế cho cả hai cái đó.” Ví dụ: Khi nghiên cứu chủ nghĩa tư bản có thể bỏ qua sản xuất hàng hoá nhỏ còn tồn tại bởi vì cái phổ biến, đặc trưng cho chủ nghĩa tư bản là nền sản xuất hàng hoá lớn. Mặc dù tư bản thương nghiệp có trước nhưng Mác đã bắt đầu từ tư bản công nghiệp chứ không phải từ tư bản thương nghiệp. Khi nghiên cứu về tái sản xuất tư bản xã hội, Mác đã đưa ra một loạt giả định như: xã hội chỉ có hai giai cấp, hàng hoá luôn được mua bán đúng giá trị, giá trị hàng hoá không thay đổi, tỷ
10. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 9 suất giá trị thặng dư không thay đổi, cấu tạo hữu cơ tư bản (c/v) không đổi, không xét đến ngoại thương. Trong thực tế xã hội rất phức tạp song việc giả định loại một số hiện tượng, quá trình ra khỏi điều kiện tái sản xuất không làm ảnh hưởng đến việc rút ra bản chất của tái sản xuất tư bản xã hội, còn nếu đưa vào chỉ làm phức tạp thêm trong việc nghiên cứu. Sự trừu tượng hoá giúp cho bản chất bộc lộ rõ hơn, dễ thấy hơn. 1.3. CHỨC NĂNG VÀ SỰ CẦN THIẾT PHẢI NGHIÊN CỨU KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC-LÊNIN 1.3.1. Chức năng của kinh tế chính trị Mác-Lênin 1.3.1.1. Chức năng nhận thức Kinh tế chính trị Mác-Lênin nghiên cứu và giải thích các quá trình và hiện tượng trong đời sống kinh tế xã hội nhằm phát hiện bản chất, quy luật chi phối sự vận động của các quá trình, hiện tượng kinh tế khách quan giúp con người vận dụng vào các hoạt động kinh tế để đạt hiệu quả kinh tế cao trên cơ sở phân tích quá trình, hiện tượng,dự báo,… 1.3.1.2. Chức năng tư tưởng Trong xã hội có giai cấp, các tư tưởng kinh tế phải phục vụ mục đích của giai cấp nhất định. Thực tế, chưa bao giờ có tư tưởng kinh tế phi giai cấp, mọi học thuyết kinh tế đều nhằm phê phán hay biện hộ cho một chế độ xã hội nhất định. Kinh tế chính trị Mác-Lênin góp phần xây dựng thế giới quan cách mạng, niềm tin vào cuộc đấu tranh của giai cấp công nhân, phê phán chủ nghĩa tư bản là vũ khí tư tưởng của giai cấp công nhân trong cuộc đấu tranh chống giai cấp tư sản, chủ nghĩa tư bản và xây dựng xã hội mới. 1.3.1.3. Chức năng thực tiễn Nhận thức để cải tạo thế giới, phục vụ cho thực tiễn, nâng cao hoạt động thực tiễn (mọi môn khoa học đều có chức năng này). Kinh tế chính trị không chỉ dừng lại ở tiếp cận các sự kiện mà phải thâm nhập vào bản thân đời sống kinh tế xã hội, chỉ ra các phương pháp vận dụng lý thuyết kinh tế vào đời sống thực tế. 1.3.1.4. Chức năng phương pháp luận Kinh tế chính trị Mác-Lênin đã hình thành là nền tảng lý luận, cơ sở phương pháp luận cho tổng thể các môn khoa học kinh tế khác và các ngành chức năng như: lao động, tài chính, thống kê,… 1.3.2. Sự cần thiết phải nghiên cứu kinh tế chính trị Mác-Lênin: Do các chức năng nêu trên mà thấy được sự cần thiết phải nghiên cứu kinh tế chính trị Mác- Lênin. Nghiên cứu kinh tế chính trị Mác-Lênin cho chúng ta cơ sở lý luận chung để giải quyết mọi vấn đề cụ thể của kinh tế, cơ sở lý luận của quản lý kinh tế, trang bị kiến thức cơ bản cho sản xuất kinh doanh. Trong tình hình đổi mới hiện nay, nghiên cứu kinh tế chính trị Mác-Lênin giúp chúng ta nhận thức đúng, giải thích đúng tình hình kinh tế hiện nay, nâng cao trình độ hiểu biết về đường
12. Chương 1: Đối tượng, chức năng và phương pháp của môn kinh tế chính trị Mác-Lênin 11 Trong lời tựa viết cho lần xuất bản thứ nhất tác phẩm Tư bản, Mác đã xác định đối tượng nghiên cứu là “phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và những quan hệ sản xuất và trao đổi thích ứng với phương thức sản xuất ấy”, “mục đích cuối cùng của tác phẩm này là tìm ra quy luật vận động kinh tế của xã hội hiện đại”. Theo Lê-nin: Kinh tế chính trị học “tuyệt nhiên không nghiên cứu “sự sản xuất”, mà nghiên cứu những quan hệ xã hội giữa người với người trong sản xuất, nghiên cứu chế độ xã hội của sản xuất”. Kinh tế chính trị là một khoa học nghiên cứu những quan hệ sản xuất của con người trong mối liên hệ qua lại với lực lượng sản xuất, với kiến trúc thượng tầng. Nó đi sâu vạch rõ bản chất của các hiện tượng và quá trình kinh tế để rút ra quy luật chi phối sản xuất, phân phối, trao đối, tiêu dùng, tức là rút ra các quy luật kinh tế của sự vận động xã hội. Có thể nói ngắn gọn đối tượng của kinh tế chính trị là nghiên cứu một cách toàn diện, tổng hợp về các quan hệ sản xuất. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Vai trò ý nghĩa của học thuyết kinh tế chính trị Mác-Lênin đối với xã hội? 2. Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác-Lênin là gì? 3. Thế nào là trừu tượng hoá khoa học? Cho ví dụ. 4. Sự cần thiêt phải học tập kinh tế chính trị Mác-Lênin. Nền sản xuất xã hội (Phương thức SX) Lực lượng sản xuất (gồm các yếu tố của quá trình SX) Là mối quan hệ con người với tự nhiên. À Quan hệ sản xuất(gồm Qh sở hữu,quản lý, phân phối) Là mối quan hệ con người với con người. À
13. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 12 CHƯƠNG II: TÁI SẢN XUẤT XÃ HỘI VÀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG Sinh viên nắm được những vấn đề cơ bản về tái sản xuất xã hội (khái niệm, nội dung, hiệu quả, các khâu của quá trình tái sản xuất xã hội). – Tăng trưởng, phát triển kinh tế có ý nghĩa như thế nào đối với các quốc gia nói chung và Việt Nam nói riêng. – Để tăng trưởng, phát triển kinh tế cần tập trung tới những yếu tố nào? – Mối quan hệ tác động qua lại giữa tiến bộ xã hội và phát triển kinh tế. NỘI DUNG 2.1. TÁI SẢN XUẤT XÃ HỘI 2.1.1. Những khái niệm cơ bản về tái sản xuất xã hội 2.1.1.1. Sản xuất và tái sản xuất: Sản xuất là quá trình tạo ra của cải vật chất để thoả mãn nhu cầu con người, xã hội – Sản xuất của cải vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, quyết đinh sự tồn tạị và phát triển của xã hội. – Là hoạt động trung tâm, cơ bản nhất của xã hội. – Các yếu tố của quá trình sản xuất (tư liệu lao động, đối tượng lao động và người lao động) Tái sản xuất là quá trình sản xuất được lặp đi lặp lại thường xuyên và phục hồi không ngừng. – Tái sản xuất là tất yếu vì xã hội không ngừng tiêu dùng, do đó không thể ngừng sản xuất – Có nhiều kiểu phân loại tái sản xuất theo nhiều góc độ khác nhau: Nếu xem xét tái sản xuất theo phạm vi có tái sản xuất cá biệt và tái sản xuất xã hội. Tái sản xuất diễn ra trong từng doanh nghiệp gọi là tái sản xuất cá biệt..Tổng thể những tái sản xuất cá biệt trong mối liên hệ với nhau gọi là tái sản xuất xã hội. Xét về quy mô của tái sản xuất, người ta chia nó thành hai mức độ là tái sản xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng. 2.1.1.2. Tái sản xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng: * Tái sản xuất giản đơn là quá trình sản xuất được lặp lại và phục hồi với quy mô như cũ
14. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 13 – Các yếu tố của quá trình sản xuất không thay đổi (chu kỳ sau so với chu kỳ trước) – Kết quả sản xuất không đổi: Số lượng sản phẩm, chất lượng sản phẩm không thay đổi. Tái sản xuất giản đơn là đặc trưng chủ yếu của nền sản xuất nhỏ, năng suất lao động rất thấp,chưa có sản phẩm thặng dư hoặc nếu có ít sản phẩm thặng dư thì cũng chỉ sử dụng cho tiêu dùng cá nhân chứ chưa dùng để mở rộng sản xuất. * Tái sản xuất mở rộng là quá trình sản xuất được lặp lại và phục hồi với quy mô lớn hơn trước. – Các yếu tố của quá trình sản xuất có sự thay đổi theo hướng tăng thêm về số lượng và chất lượng – Kết quả sản xuất tạo ra số lượng, chất lượng sản phẩm tăng thêm. Tái sản xuất mở rộng là đặc trưng chủ yếu của nền sản xuất lớn năng suất lao động xã hội cao, tạo ra ngày càng nhiều sản phẩm thặng dư, đó là nguồn trực tiếp của tái sản xuất mở rộng. Quá trình chuyển tái sản xuất giản đơn sang tái sản xuất mở rộng là một yêu cầu khách quan của cuộc sống, để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của xã hội cả vất chất và tinh thần. * Mô hình của tái sản xuất mở rộng: + Tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng: Đó là việc mở rộng quy mô sản xuất chủ yếu bằng cách tăng thêm các yếu tối đầu vào (vốn, tài nguyên, sức lao động…). Do đó, sản phẩm làm ra tăng lên. Còn năng suất lao động và hiệu quả sử dụng các yếu tố sản xuất không thay đổi. + Tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu: Đó là việc mở rộng quy mô sản xuất làm cho sản phảm tăng lên chủ yếu nhờ tăng năng suất lao động và nâng cao hiệu quả sử dụng các yếu tố đầu vào của sản xuất. Còn các yếu tố đầu vào của sản xuất căn bản không thay đổi. Điều kiện chủ yếu để thực hiện tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu là ứng dụng rộng rãi các thành tựu khoa học- công nghệ tiên tiến. * Ưu thế và hạn chế của hai mô hình tái sản xuất. + Tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng ưu thế là khai thác được nhiều các yếu tố đầu vào của sản xuất (đất đai, tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu, sức lao động…) nhưng hạn chế là làm cho nguồn tài nguyên thiên nhiên nhanh chóng bị cạn kiện và thường gây ô nhiễm môi trường nhiều hơn. + Tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu sẽ hạn chế được các nhược điểm trên vì việc sử dụng các thành tựu khoa học công nghệ tiên tiến vừa hạn chế ô nhiễm môi trường vừa giảm được các chi phí vật chất trong một đơn vị sản phẩm làm ra. Thông thường khi mới chuyển từ tái sản xuất giản đơn sang tái sản xuất mở rộng thì đó là tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng, rồi mới dần dần chuyển sang tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu. Nhưng trong những điều kiện có thể, cần thực hiện kết hợp cả hai mô hình tái sản xuất nói trên.
15. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 14 2.1.2. Các khâu của quá trình tái sản xuất xã hội Quá trình tái sản xuất xã hội là sự thống nhất và tác động lẫn nhau của các khâu sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng( tiêu dùng cho sản xuất và tiêu dùng cho cá nhân), trong đó mỗi khâu có một vị trí nhất định. * Sản xuất: Là khâu mở đầu, trực tiếp tạo ra sản phẩm, giữ vai trò quyết định đối với các khâu khác (Người ta chỉ có thể phân phối, trao đổi và tiêu dùng những cái do sản xuất tạo ra. Chính quy mô cơ cấu cũng như chất lượng và tính chất của sản phẩm do sản xuất tạo ra quyết định đến quy mô và cơ cấu tiêu dùng, quyết định chất lượng và phương thức tiêu dùng.) * Tiêu dùng: Là khâu cuối cùng, là điểm kết thúc của một quá trình tái sản xuất. Tiêu dùng là mục đích của sản xuất, tạo ra nhu cầu cho sản xuất tiêu dùng là “đơn đặt hàng” của xã hội đối với sản xuất. Tiêu dùng xác định khối lượng, cơ cấu, chất lượng, hình thức sản phẩm. Vì vậy tiêu dùng có tác động mạnh mẽ đối với sản xuất. Sự tác động này có thể theo hai hướng: thúc đẩy mở rộng sản xuất nếu sản phẩm tiêu thụ được và ngược lại sản xuất suy giảm khi sản phẩm khó tiêu thụ. * Phân phối và trao đổi: Phân phối và trao đổi vừa là khâu trung gian, là cầu nối sản xuất với tiêu dùng, vừa có tính độc lập tương đối với sản xuất và tiêu dùng, vừa có tính độc lập tương đối với nhau. + Phân phối bao gồm: – Phân phối các yếu tố sản xuất cho các ngành sản xuất, các đơn vị sản xuất khác nhau để tạo ra các sản phẩm khác nhau. – Phân phối cho tiêu dùng dưới hình thức các nguồn thu nhập của các tầng lớp dân cư. Tính chất và nguyên tắc của quan hệ phân phối và bản thân quy luật phân phối đều do tính chất của nền sản xuất và quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất quyết định. Song, phân phối cũng tác động trở lại nó thúc sản xuất và tiêu dùng phát triển nếu quan hệ phân phối tiến bộ, hoặc ngược lại. + Trao đổi được thực hiện trong sản xuất và trong lĩnh vực lưu thông. Trao đổi là sự tiếp tục của khâu phân phối, là sự phân phối lại cái đã được phân phối, làm cho sự phân phối được cụ thể hoá, thích hợp với mọi nhu cầu của các tầng lớp dân cư và trong các ngành sản xuất. Trao đổi do sản xuất quyết định, nhưng trao đổi cũng có tính độc lập tương đối của nó, cũng tác động trở lại đối với sản xuất và tiêu dùng. Tóm lại, quá trình tái sản xuất bao gồm các khâu sản xuất- phân phối- trao đổi và tiêu dùng sản phẩm xã hội có quan hệ biện chứng với nhau. Trong mối quan hệ đó sản xuất là gốc, có vai trò quyết định; tiêu dùng là mục đích, là động lực của sản xuất; còn phân phối và trao đổi là những khâu trung gian nối sản xuất với tiêu dùng, có tác động đến cả sản xuất và tiêu dùng.
16. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 15 2.1.3. Nội dung chủ yếu của tái sản xuất xã hội Bất cứ xã hội nào, quá trình tái sản xuất cũng bao gồm những nội dung chủ yếu là tái sản xuất của cải vật chất, tái sản xuất sức lao động, tái sản xuất quan hệ sản xuất và tái sản xuất môi trường sinh thái. 2.1.3.1. Tái sản xuất của cải vật chất. Của cải vật chất (bao gồm tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng) sẽ bị tiêu dùng trong quá trình sản xuất và sinh hoạt xã hội do đó cần phải tái sản xuất ra chúng… Vậy tái sản xuất của cải vật chất là tái sản xuất ra tư liệu sản xuất và tái sản xuất ra tư liệu tiêu dùng. Trong tái sản xuất của cải vật chất thì tái sản xuất ra tư liệu sản xuất có ý nghĩa quyết định đối với tái sản xuất ra tư liệu tiêu dùng, nhưng tái sản xuất ra tư liệu tiêu dùng lại có ý nghĩa quyết định để tái sản xuất sức lao động của con người đó là yếu tố hàng đầu của lực lượng sản xuất của xã hội. Kết quả của tái sản xuất của cải vất chất là tổng sản phẩm xã hội.. Tổng sản phẩm xã hội là toàn bộ sản phẩm do lao động trong các ngành sản xuất vật chất tạo ra trong một thời kỳ nhất định, thường được tính là một năm (đó là khi ngành phi sản xuất vật chất chưa phát triển). Tổng sản phẩm xã hội được xét cả về mặt hiện vật và giá trị. + Về hiện vật, nó bao gồm toàn bộ tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng. + Về giá trị, nó bao gồm giá trị của bộ phận tư liệu sản xuất bị tiêu dùng trong sản xuất và bộ phận giá trị mới, gồm có giá trị của toàn bộ sức lao động xã hội, ngang với tổng sổ tiền công trả cho người lao động sản xuất trực tiếp và giá trị của sản phẩm thặng dư do lao động thặng dự tạo ra. Hiện nay, do các ngành sản xuất phi vật thể (dịch vụ) phát triển và ở nhiều nước nó tạo ra nguồn thu nhập ngày càng lớn so với các ngành sản xuất khác…, Liên hợp quốc dùng hai chỉ tiêu là: tổng sản phẩm quốc dân (GNP=Gross National Product) và tổng sản phẩm quốc nội (GDP= Gross Domestic Product) để tính tổng sản phẩm xã hội ( GDP, GNP sẽ được nghiên cứu kỹ ở phần tăng trưởng kinh tế) Quy mô và tốc độ tăng trưởng của cải vật chất phụ thuộc vào quy mô và hiệu quả sử dụng các nguồn lực: như khối lượng lao động và năng suất lao động mà thực chất là tiết kiệm lao động quá khứ và lao động sống trong một đơn vị sản phẩm, trong đó tăng năng suất lao động là vô hạn. 2.1.3.2. Tái sản xuất sức lao động Cùng với quá trình tái sản xuất của cải vật chất, sức lao động xã hội cũng không ngừng được tái tạo. trong tất các hình thái kinh tế- xã hội. Tái sản xuất sức lao là quá trình bổ sung sức lao động cả về số lượng và chất lượng cho quá trình tái sản xuất. * Tái sản xuất sức lao động về mặt số lượng chịu sự chi phối của nhiều yếu tố:
17. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 16 + Quy luận nhân khẩu, tốc độ tăng nhân khẩu tỷ lệ thuận với số cung về sức lao động của quá trình tái sản xuất xã hội. + Xu hướng thay đổi công nghệ, cơ cấu, số lượng và tính chất của lao động (thủ công, cơ khí, tự động hoá). Sự thay đổi công nghệ luôn tỷ lệ nghịch với cung về số lượng sức lao động. + Năng lực tích luỹ vốn để mở rộng sản xuất của mỗi quốc gia ở từng thời kỳ. Năng lực tích lũy tăng, nghĩa là đầu tư thêm vốn để mở rộng sản xuất dẫn đến hai xu hướng về cầu số lượng sức lao động. Mở rộng sản xuất nhưng không đổi mới công nghệ thì cầu về số lượng sức lao động tăng , nhưng mở rộng sản xuất đi kèm với đổi mới công nghệ theo xu hướng hiện đại thì cầu về số lượng sức lao đông có xu thế giảm * Tái sản xuất mở rộng sức lao động về mặt chất lượng thể hiện ở sự tăng lên về thể lực và trí lực của người lao động qua các chu kỳ sản xuất. Nhân tố ảnh hưởng tới tái sản xuất sức lao động về chất lượng + Mục đích của nền sản xuất của mỗi xã hội (xây dựng một nền sản xuất hiện đại tiên tiến hay sản xuất nhỏ lạc hậu). + Chế độ phân phối sản phẩm và vị trí của người lao động đối với lợi ích kinh tế, đó là điều kiện, là yêu cầu để nâng cao thể lực và trí lực của người lao động. + Tiến bộ của khoa học- công nghệ yếu tố này buộc người lao động phải được tăng cường về chất lượng mới đáp ứng được cho quá trình sản xuất. + Chính sách giáo dục- đào tạo của mỗi quốc gia sẽ thể hiện việc đầu tư đào tạo người lao động theo hướng coi trọng đào tạo nguồn nhân lực cho quá trình tái sản xuất hay không 2.1.3.3. Tái sản xuất quan hệ sản xuất Nền sản xuất xã hội chỉ có thể diễn ra trong những quan hệ sản xuất nhất định. Quá trình tái sản xuất ra của cải vật chất và sức lao động gắn liền với tái sản xuất quan hệ sản xuất. Quá trình tái sản xuất của cải vật chất (tái sản xuất tư liệu sản xuất, và tư liệu tiêu dùng) cùng với tái sản xuất sức lao động như vậy đã là tái sản xuất lực lượng sản xuất. Sau mỗi chu kỳ sản xuất quan hệ giữa người với người về sở hữu tư liệu sản xuất, về quản lý và phân phối sản phẩm được củng cố, phát triển và hoàn thiện hơn, làm cho quan hệ sản xuất thích ứng với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất tạo điều kiện để nền sản xuất xã hội ổn định và phát triển. 2.1.3.4. Tái sản xuất môi trường sinh thái Sản xuất của cải vật chất là quá trình con người tác động vào tự nhiên, khai thác các vật thể của tự nhiên, đáp ứng nhu cầu cho cá nhân và xã hội. Dẫn đến kết quả: * Tài nguyên thiên nhiên có nguy cơ cạn kiệt (đất đai canh tác bị bạc màu, tài nguyên rừng, khoáng sản, biển không khôi phục kịp với tốc độ khai thác, các nguồn nước ngầm bị cạn kiệt…) * Sự phát triển mạnh mẽ của công nghiệp làm cho môi trường thiên nhiên bị ô nhiễm (đất, nước, không khí).
18. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 17 Vì vậy, tái sản xuất môi trường sinh thái là điều kiện tất yếu của mọi quốc gia và cả loài người đang quan tâm nhằm đảm bảo sự ổn định và phát triển bền vững phải được thể hiện trong chính sách đầu tư và pháp luật của mỗi quốc gia. 2.1.4. Hiệu quả của tái sản xuất xã hội Khái niệm: Hiệu quả của tái sản xuất xã hội(hay hiệu quả của nền sản xuất xã hội) là mối quan hệ giữa kết quả sản xuất mà xã hội thu được với chi phí sản xuất bỏ ra. Hiệu quả của tái sản xuất xã hội là chỉ tiêu tổng hợp phản ánh sự tiến bộ kinh tế- xã hội, có ý nghĩa quan trọng của nền sản xuất xã hội của mọi thời đại. Hiệu quả của tái sản xuất xã hội được xem xét trên hai mặt: * Mặt kinh tế – kỹ thuật (gọi là hiệu quả kinh tế) hiệu quả của tái sản xuất xã hội có thể tính bằng hiệu quả tương đối hoặc hiệu quả tuyệt đối. Hiệu quả tương đối của tái sản xuất xã hội là tỷ số tính theo phần trăm giữa kết quả sản xuất mà xã hội nhận được với toàn bộ lao động xã hội đã bỏ ra (gồm chi phí lao động quá khứ và lao động sống) Trong đó: H là hiệu quả tương đối của tái sản xuất xã hội K là kết quả sản xuất xã hội (Tổng SFXH, GDP, GNP,…) C là chi phí lao động xã hội Hiệu quả tuyệt đối của tái sản xuất xã hội là hiệu quả giữa kết quả sản xuất xã hội và chi phí lao động xã hội: H = K – C Ngoài ra trong thực tế người ta còn dùng nhiều chỉ tiêu khác nhau để tính hiệu quả kinh tế của tái sản xuất xã hội từng phần như: hiệu quả sử dụng tài sản cố định, hiểu quả sử dụng vật tư, hiệu quả sử dụng lao động sống. * Mặt xã hội, (gọi là hiệu quả xã hội) là hiệu quả của tái sản xuất được nhấn mạnh về mặt xã hội, biểu hiện sự tiến bộ xã hội như giảm phân hoá giàu nghèo và sự chênh lệch về trình độ phát triển giữa các vùng, đời sống của xã hội được cải thiện, tỷ lệ thất nghiệp ngày càng ít, dân trí ngày càng cao, phục vụ y tế tốt tuổi thọ tăng… Mối quan hệ giữa hiệu quả kinh tế với hiệu quả xã hội được kết hợp trong quá trình tái sản xuất gọi là hiệu quả kinh tế – xã hội. Kết hợp hiệu quả kinh tế với hiệu quả xã hội là đặc trưng của định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, nó biểu hiện ở sự kết hợp chặt chẽ chính sách kinh tế với chính sách xã hội, phát %100×= C K H
19. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 18 triển kinh tế gắn với giải quyết các vấn đề xã hội trong từng bước đi và trong suốt quá trình phát triển của đất nước. 2.1.5. Xã hội hoá sản xuất Sản xuất bao giờ cũng mạng tính xã hội. Tính xã hội của sản xuất phát triển từ thấp đến cao gắn liền với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Nhưng không phải bất cứ nền sản xuất nào cũng mang tính chất xã hội hóa * Xã hội hóa sản xuất là gì? Phân biệt tính xã hội của sản xuất với xã hội hoá sản xuất. + Tính xã hội của sản xuất, biểu hiện trong các hoạt động kinh tế giữa các cá nhân, các chủ thể kinh tế diễn ra đơn thuần theo phép số cộng chứ chưa quan hệ phụ thuộc hữu cơ với nhau. + Xã hội hoá sản xuất là sự liên kết nhiều quá trình kinh tế riêng biệt thành quá trìmh kinh tế – xã hội. (Nó ra đời và phát triển dựa trên trình độ phát triển cao của lực lượng sản xuất, và phân công, hợp tác lao động phát triển. Phân công lao động làm cho mối liên hệ kinh tế giữa các đơn vị, các ngành, các khu vực ngày càng chặt chẽ; sản xuất tập trung với những quy mô hợp lý, sản phẩm làm ra là kết quả của nhiều người, nhiều đơn vị, thậm chí của nhiều nước,v.v… Sự phát triển của lực lượng sản xuất thúc đẩy sự phân công và hợp tác lao động phát triển, phá vỡ tính chất khép kín, biệt lập của các chủ thể kinh tế, của các vùng, các địa phương và của các quốc gia thu hút chúng vào quá trình kinh tế thống nhất, làm cho sự phụ thuộc lẫn nhau cả “đầu vào” và “đầu ra” của quá trình sản xuất ngày càng phát triển và chặt chẽ – tức xã hội hoá sản xuất phát triển cả chiều rộng và chiều sâu). * Về nội dung, xã hội hoá sản xuất thể hiện trên ba mặt: + Xã hội hoá sản xuất về kinh tế – kỹ thuật (xây dựng cơ sở vật chất -kỹ thuật, phát triển lực lượng sản xuất) + Xã hội hoá sản xuất về kinh tế – tổ chức (tổ chức, quản lý nền sản xuất xã hội cho phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất ở tùng thời kỳ) + Xã hội hoá sản xuất về kinh tế – xã hội (xác lập quan hệ sản xuất trong đó quan trọng nhất là quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất chủ yếu) Xã hội hoá sản xuất được tiến hành đồng bộ trên cả ba mặt nói trên và có sự phù hợp giữa ba mặt đó là xã hội hoá sản xuất thực tế. Nếu chỉ dừng lại ở xã hội hoá sản xuất về tư liệu sản xuất, không quan tâm đến xã hội hoá các mặt khác của quan hệ sản xuất thì đó là xã hội hóa sản xuất hình thức. Tiêu chuẩn quan trọng nhất để xem xét trình độ xã hội hoá sản xuất là ở năng suất lao động và hiệu quả của nền sản xuất xã hội. 2.2. TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ, PHÁT TRIỂN KINH TẾ VÀ TIẾN BỘ XÃ HỘI 2.2.1. Tăng trưởng kinh tế 2.2.1.1. Khái niệm và vai trò của tăng trưởng kinh tế * Khái niệm tăng trưởng kinh tế
20. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 19 Tăng trưởng kinh tế, dưới dạng khái quát, là sự gia tăng của tổng sản phẩm quốc dân (GNP) hoặc tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong một thời gian nhất định (thường tính cho một năm). GDP và GNP là cách tính của Liên hợp quốc. Cách tính này dùng để đánh giá kết quả kinh tế tổng hợp. – GNP là tổng giá trị tính bằng tiền của những hàng hoá và dịch vụ mà một nước sản xuất ra từ các yếu tố sản xuất của mình (dù là sản xuất trong nước hay nước ngoài). – GDP là tổng giá trị tính bằng tiền của toàn bộ hàng hoá và dịch vụ mà một nước sản xuất ra trên lãnh thổ của mình (dù nó thuộc người trong nước hay người nước ngoài) So sánh GNP với GDP thì ta có: GNP = GDP + thu nhập ròng từ tài sản ở nước ngoài. (thu nhập ròng từ tài sản ở nước ngoài bằng thu nhập của người trong nước làm việc ở nước ngoài chuyển về nước trừ đi thu nhập của người nước ngoài làm việc tại nước đó chuyển ra khỏi nước ) Về mặt cơ cấu thì GNP và GDP giống nhau, đều là tổng giá trị cả khu vực sản xuất vật thể và phi sản xuất vật thể cộng lại. Nhưng chúng khác nhau ở chỗ trong GNP có cả phần giá trị trong nước và phần giá trị đầu tư ở nước ngoài đem lại, còn GDP chỉ tính phần giá trị trong nước. + Chỉ tiêu chính biểu hiện mức tăng trưởng kinh tế là tỷ lệ tăng GNP hoặc GDP của thời kỳ sau so với thời kỳ trước theo công thức: hoặc Trong đó: GNP0 và GDP0 là tổng sản phẩm quốc dân và tổng sản phẩm quốc nội thời kỳ trước. GNP1 và GDP1 là tổng sản phẩm quốc dân và tổng sản phẩm quốc nội thời kỳ sau. Do có sự biến động của giá cả (lạm phát) nên ngưòi ta phân định ra GNP, GDP danh nghĩa và GNP, GDP thực tế.. GNP và GDP danh nghĩa là tính theo giá hiện hành của thời điểm tính. GNP và GDP thực tế là tính theo giá cố định của một năm được chọn làm gốc. Vì vậy, có tăng trưởng kinh tế danh nghĩa và tăng trưởng kinh tế thực tế * Vai trò của tăng trưởng kinh tế Tăng trưỏng kinh tế có vai trò vô cùng quan trọng đối với mỗi quốc gia (%)100 0 01 × − GNP GNPGNP (%)100 0 01 × − GDP GDPGDP
21. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 20 + Tăng trưởng kinh tế là tiền đề vật chất đầu tiên để khắc phục tình trạng đói nghèo, lạc hậu.. Tăng trưởng kinh tế sẽ làm cho tiềm lực kinh tế của nhà nước tăng do đó mà chính sách giải quyết các vấn đề xã hội – trong đó có đói nghèo – được chú trọng hơn. Đồng thời tăng trưởng kinh tế làm cho thu nhập của các tầng lớp dân cư tăng, đói nghèo sẽ bị đẩy lùi. + Tăng trưởng kinh tế làm cho thu nhập của các tầng lớp dân cư tăng, phúc lợi xã hội tăng đó là điều kiện để cải thiện và nâng cao chất lượng cuộc sống cho dân cư như tăng tuổi thọ, giảm suy dinh dưỡng, giảm bệnh tật, phát triển giáo dục, văn hoá, thể thao, v.v.. + Tăng trưởng kinh tế tạo điều kiện tạo việc làm, giảm thất nghiệp (có điều kiện mở rộng sản xuất, tăng các ngành dịch vụ – thu hút lực lượng lao động) + Tăng trưởng kinh tế tạo điều kiện vật chất để củng cố an ninh quốc phòng củng cố chế độ chính trị , tăng uy tín và vai trò quản lý của nhà nước đối với xã hội. + Việt Nam (nước chậm phát triển) tăng trưởng kinh tế còn là điều kiện tiên quyết để khắc phục sự tụt hậu xa hơn về kinh tế so với các nước đang phát triển. Tuy nhiên thành quả của tăng trưởng kinh tế phải sử dụng công bằng, hợp lý mới có những tác dụng đó. Tăng trưởng kinh tế có vai trò quan trọng, song không phải sự tăng trưởng nào cũng mang lại hiệu quả kinh tế – xã hội như mong muốn. Nếu tăng trưởng kinh tế quá mức có thể dẫn nền kinh tế đến “trạng thái quá nóng”, lạm phát sẽ xảy ra, làm cho kinh tế xã hội thiếu bền vững. Tăng trưởng kinh tế quá thấp sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống kinh tế, chính trị, xã hội. Do vậy, cần tăng trưởng kinh tế hợp lý, tăng trưởng hợp lý sẽ đảm bảo cho nền kinh tế ở trạng thái tăng trưởng bền vững. * Tăng trưởng kinh tế bền vững: Là sự tăng trưởng kinh tế đạt mức tương đối cao và ổn định trong thời gian tương đối dài (khoảng 20 đến 30 năm, mức tăng bình quân từ 9% đến 10 % một năm) gắn liền với bảo vệ môi trường sinh thái và tiến bộ xã hội. 2.2.1.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế Tăng trưởng kinh tế phụ thuộc vào nhiều nhân tố, song chủ yếu gồm các nhân tố cơ bản là: * Nhân tố vốn + Vốn là toàn bộ của cải vật chất do con người tạo ra được tích luỹ lại và tài nguyên thiên nhiên như đất đai, khoáng sản được khai thác và sử dụng + Vai trò của vốn đối với tăng trưởng kinh tế Đó là yếu tố đầu vào của sản xuất, có vai trò rất quan trọng để tăng trưởng kinh tế. Nếu mọi điều kiện không thay đổi thì đầu vào tăng tất kết quả sẽ tăng. Khi xem xét nhân tố vốn ảnh tới tăng trưởng kinh tế phải xem xét hiệu suất sử dụng vốn, cụ thể là tỷ lệ tăng đầu tư trên tỷ lệ tăng GDP phải thấp – được gọi là chỉ số ICOR (Investment Capital Output Ration ). Đó là tỷ lệ tăng đầu tư chia cho tỷ lệ tăng của GDP. Những nền kinh tế
22. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 21 thành công thường khởi đầu quá trình phát triển với các chỉ số ICOR thấp, thường là tăng đầu tư 3% để tăng 1% GDP. * Nhân tố con người + Con người để tăng trưởng kinh tế phải là những người có sức khoẻ, có trí tuệ, có kỹ năng cao, có ý chí và nhiệt tình lao động và được tổ chức hợp lý. + Vai trò của nhân tố con người là nhân tố cơ bản của tăng trưởng kinh tế bền vững bởi vì: – Tài năng, trí tuệ của con người là vô tận. Đây là yếu tố quyết định trong nền kinh tế tri thức. Còn vốn tài nguyên thiên nhiên là hữu hạn. – Con người sáng tạo ra kỹ thuật, công nghệ và sử dụng kỹ thuật, công nghệ, vốn để sản xuất. Nếu không có con người, các yếu tố này không tự phát sinh tác dụng. Muốn phát huy nhân tố con người phải có hệ thống giáo dục – đào tạo và y tế tốt. Đó cũng chính là sự đầu tư cho tăng trưởng kinh tế. * Kỹ thuật và công nghệ Vai trò của kỹ thuật,công nghệ: Kỹ thuật tiên tiến và công nghệ mới, nhất là công nghệ cao là động lực quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế. Đây là nhân tố cho phép tăng trưởng kinh tế và tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu. Kỹ thuật và công nghệ tiên tiến tạo ra năng suất lao động cao, chất lượng sản phẩm tốt, lao động thặng dư lớn, tạo ra nguồn tích luỹ lớn từ nội bộ nền kinh tế nhanh và bền vững. * Cơ cấu kinh tế + Cơ cấu kinh tế là tổng thể các bộ phận hợp thành cùng với vị trí, tỷ trọng và quan hệ tương tác phù hợp giữa các bộ phận trong hệ thống kinh tế quốc dân có vai trò quan trọng để tăng trưởng kinh tế. + Cơ cấu kinh tế bao gồm cơ cấu ngành kinh tế, cơ cấu vùng và cơ cấu thành phần kinh tế. + Vai trò của cơ cấu kinh tế: Cơ cấu kinh tế hợp lý, hiện đại sẽ cho phép khai thác được thế mạnh của các thành phần, các vùng, các ngành nhờ đó mà phát huy được lợi thế và sức mạnh tổng hợp để tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững * Thể chế chính trị và quản lý nhà nước Thể chế chính trị ổn định tạo điều kiện để tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững. Thể chế chính trị tiến bộ có khả năng hướng sự tăng trưởng kinh tế vào con đường đúng khắc phục được những khuyết tật của tăng trưởng kinh tế bằng mọi giá (gây ô nhiễm môi trường, phân hoá giàu nghèo sâu sắc, sự phát triển chênh lệch quá lớn giữa các khu vực) Quản lý của nhà nước có hiệu quả sẽ đề ra được các chính sách hợp lý sử dụng và phát triển có hiệu quả các nhân tố vốn, con người, kỹ thuật, công nghệ, mở rộng tích luỹ, tiết kiệm và thu hút các nguồn lực từ bên ngoài (vốn, công nghệ…) để tăng trưởng kinh tế có hiệu quả.
23. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 22 2.2.2. Phát triển kinh tế 2.2.2.1. Khái niệm và sự biểu hiện của phát triển kinh tế *. Khái niệm: Phát triển kinh tế là sự tăng trưởng kinh tế đi kèm với sự hoàn chỉnh cơ cấu, thể chế kinh tế và chất lượng cuộc sống. *. Biểu hiện của phát triển kinh tế: Một là, sự tăng lên của GNP, GDP hoặc GNP và GDP tính theo đầu người, tức là sự tăng trưởng kinh tế phải lớn hơn mức tăng dân số. Hai là, sự thay đổi của cơ cấu kinh tế theo hướng tỷ trọng của ngành dịch vụ và công nghiệp trong GDP tăng lên còn tỷ trọng của nông nghiệp giảm xuống, nhưng giá trị tuyệt đối của các ngành đều tăng lên. Ba là, chất lượng cuộc sống của đại bộ phận dân cư tăng, biểu hiện: + GDP, hoặc GNP trên đầu người tăng (nhờ phân phối hợp lý kết quả tăng trưởng, ổn định lạm phát, ngăn ngừa khủng hoảng) + Chất lượng sản phẩm cao để phù hợp với nhu cầu xã hội, nhu cầu con người ngày càng cao. + Giữ gìn môi trường trong sạch 2.2.2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế Phát triển kinh tế biểu hiện rõ rệt nhất ở sự tăng trưởng kinh tế. Vì vậy mọi nhân tố tăng trưởng kinh tế cũng đồng thời là nhân tố phát triển kinh tế. Nhưng phát triển kinh tế có nội dung rộng hơn tăng trưởng kinh tế. Do đó ngoài các nhân tố tăng trưởng kinh tế, còn các yếu tố khác tác động đến sự phát triển kinh tế. Dưới dạng khái quát, sự phát triển kinh tế chịu ảnh hưởng của các yếu tố sau: * Các yếu tố thuộc lực lượng sản xuất gồm: + Tư liệu sản xuất (Tư liệu lao động – máy móc, khoa học công nghệ; Đối tượng lao động – điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên ) + Con người Các yếu tố thuộc lực lượng sản xuất tạo thành các yếu tố đầu vào của sản xuất. Số lượng và chất lượng của yếu tố đầu vào quyết định đến số lượng, chất lượng của hàng hoá và dịch vụ, ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển kinh tế. Ngày nay, khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, khoa học và công nghệ là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế của các quốc gia. Công nghệ tiên tiến, nhất là các lĩnh vực công nghệ cao, nếu được vận dụng phù hợp, sẽ sử dụng có hiệu quả các yếu tố đầu vào, tăng năng suất lao động, tạo ra hàng hoá có chất lượng cao và bảo vệ môi trường sinh thái. Đây là yếu tố quan trọng để phát triển kinh tế nhanh và bền vững.Tuy nhiên nhân tố hàng đầu của lực lượng sản xuất vẫn là con người dù khoa học- công nghệ có hiện đại đến đâu. Vì con người vừa tạo ra công nghệ mới vừa sử dụng công nghệ để tạo ra của cải vật chất. Do vậy đầu tư vào các lĩnh vực để phát huy nhân tố con người chính là đầu tư vào phát triển kinh tế.
24. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 23 * Những yếu tố thuộc về quan hệ sản xuất (quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất, quan hệ tổ chức quản lý và quan hệ phân phối sản phẩm ) + Quan hệ sản xuất ảnh hưởng đến phát triển kinh tế theo hai hướng: Một là, thúc đẩy phát triển kinh tế khi quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Hai là, kìm hãm sự phát triển kinh tế nếu quan hệ sản xuất không có sự phù hợp. + Biểu hiện của quan hệ sản xuất tiến bộ, phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất: – Có chế độ và các hình thức sở hữu tư liệu sản xuất phù hợp. – Các hình thức tổ chức quản lý kinh tế năng động, hiệu quả. – Các hình thức phân phối thu nhập công bằng, hợp lý, kích thích tính tích cực sáng tạo của người lao động… làm cho các nguồn lực của nền kinh tế được khai thác, sử dụng có hiệu quả, thì quan hệ sản xuất ấy thúc đẩy kinh tế phát triển * Những yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng (chính trị, pháp luật, thể chế, tư tưởng, đạo đức…) Đặc điểm của sự tác động của kiến trúc thượng tầng: + Một là, các yếu tố khác nhau của kiến trúc thượng tầng có sự tác động khác nhau đến sự phát triển kinh tế, các yếu tố như chính trị, pháp luật, thể chế…tác động trực tiếp và mạnh mẽ hơn các yếu tố như tư tưởng, đạo đức. + Hai là, tác động của kiến trúc thượng tầng đến sự phát triển kinh tế diễn ra theo hai hướng: thúc đẩy sự phát kinh tế nếu nó phù hợp hoặc kìm hãm sự phát triển nếu nó không phù hợp với hạ tầng cơ sở và những yêu cầu khách quan của cuộc sống. Ví dụ: những chính sách kinh tế, pháp luật kinh tế nếu phù hợp sẽ thúc đẩy kinh tế phát triển và ngược lại, nó sẽ kìm hãm sự phát triển kinh tế. 2.2.3. Quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội 2.2.3.1. Tiến bộ xã hội * Tiến bộ xã hội là sự phát triển con người một cách toàn diện, phát triển các quan hệ xã hội công bằng và dân chủ. * Những tiêu chí của sự tiến bộ xã hội: + Sự công bằng xã hội, mức sống của con người tăng, sự phân hoá giàu nghèo và sự chênh lệch về trình độ phát triển giữa các vùng thấp, thất nghiệp ít hoặc không có, các loại phúc lợi xã hội, dân trí, v.v… tăng lên + Tiến bộ xã hội được thể hiện tập trung ở sự phát triển nhân tố con người. Liên hợp quốc dùng khái niệm chỉ số về phát triển con người (HDI -Human Development Index) làm tiêu chí đánh giá sự tiến bộ và phát triển của mỗi quốc gia. Chỉ số HDI được xây dựng với ba chỉ tiêu cơ bản là: – Tuổi thọ bình quân (số năm sống bình quân của mỗi người dân ở mỗi quốc gia từ khi sinh ra đến lúc chết).
25. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 24 – Thành tựu giáo dục (trình độ học vấn của người dân và số năm đi học bình quân của mỗi người dân tính từ tuổi đi học) – mặt bằng dân trí. – Mức thu nhập bình quân đầu người (GDP/người/năm) HDI là chỉ tiêu tổng hợp quan trọng đánh giá tiến bộ xã hội. 2.2.3.2. Quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội Phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội có quan hệ chặt chẽ, tác động lẫn nhau. * Phát triển kinh tế là cơ sở vật chất cho tiến bộ xã hội. + Phát triển kinh tế tạo điều kiện tăng chất lượng cuộc sống của các tầng lớp dân cư (điều kiện ăn ở tốt hơn , đầu tư cho y tế, tăng, mở rộng các phúc lợi xã hội). + Phát triển kinh tế tạo điều kiện vật chất để giải quyết vấn đề đói nghèo, giải quyết các vấn đề xã hội khác có hiệu quả hơn. + Phát triển kinh tế tạo điều kiện vật chất để đầu tư cho giáo dục đào tạo, nâng cao được dân trí * Tiến bộ xã hội lại thúc đẩy sự phát triển kinh tế hơn nữa. + Tiến bộ xã hội xác định các nhu cầu mới của đời sống xã hội, đòi hỏi nền kinh tế phải đáp ứng ( thúc đẩy kinh tế phát triển ) + Tiến bộ xã hội thể hiện ở mức sống của con người tăng lên, trình độ học vấn, dân trí tăng , công bằng xã hội tốt hơn…làm cho xã hội ổn định, khả năng lao động sáng tạo và nhiệt tình lao động của con người tốt hơn, thúc đẩy kinh tế phát triển hơn. Quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội suy đến cùng thực chất là quan hệ biện chứng giữa sự phát triển lực lượng sản xuất với sự phát triển quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Nói cách khác, đó là sự phát triển của hình thái kinh tế- xã hội. TÓM TẮT NỘI DUNG CHƯƠNG 1. Tái sản xuất xã hội a. Một số khái niệm cần nắm vững: – Sản xuất: Là quá trình tạo ra của cải vật chất thoả mãn nhu cầu của con người, xã hội. – Khái niệm chung về tái sản xuất: Là quá trình sản xuất được lặp lại thường xuyên và phục hồi không ngừng. – Tái sản xuất cá biệt: Là tái sản xuất diễn ra trong từng doanh nghiệp. – Tái sản xuất xã hội: Là tổng thể những tái sản xuất cá biệt trong mối liên hệ hữu cơ với nhau. – Tái sản xuất giản đơn: Là quá trình sản xuất được lặp lại và phục hồi với quy mô không đổi. – Tái sản xuất mở rộng: Là quá trình sản xuất được lặp lại và phục hồi với qui mô lớn hơn trước. Bao gồm: Tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng và tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu.
26. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 25 Thực hiện tái sản xuất mở rộng phải theo cả hai khuynh hướng (chiều rộng, chiều sâu) trong đó tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu gắn với ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ, thể hiện trình độ cao hơn. b. Các khâu của quá trình tái sản xuất: Gồm 4 khâu: Sản xuất – phân phối- trao đổi- tiêu dùng. Mỗi khâu có vị trí khác nhau trong quá trình tái sản xuất đồng thời có mối quan hệ gắn bó hữu cơ với nhau.Trong đó: Sản xuất là điểm xuất phát trực tiếp tạo ra sản phẩm và có vai trò quyết định các khâu tiếp theo. Tiêu dùng là khâu cuối cùng là điểm kết thúc của quá trình tái sản xuất, tiêu dùng tạo ra nhu cầu và là mục đích của sản xuất. Phân phối và trao đổi là khâu trung gian, là cầu nối giữa sản xuất với tiêu dùng. Nó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sản xuất và tiêu dùng. c. Nội dung cơ bản của tái sản xuất xã hội * Tái sản xuất của cải vật chất Tái sản xuất của cải vật chất là tái sản xuất ra tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng. Trong đó tái sản xuất tư liệu sản xuất có ý nghĩa quyết định đối với tái sản xuất tư liệu tiêu dùng. Tái sản xuất tư liệu tiêu dùng có ý nghĩa quyết định tái sản xuất sức lao động – là bộ phận quan trọng hàng đầu của lực lượng sản xuất). * Tái sản xuất sức lao động Tái sản xuất sức lao động phải được thực hiện cả về số lượng và chất lượng: + Số lượng là bổ sung sức lao động cho quá trình tái sản xuất. + Chất lượng là sự tăng lên về thể lực và trí lực qua các chu kỳ sản xuất. * Tái sản xuất quan hệ sản xuất Vì sao phải tái sản xuất quan hệ sản xuất? Đáp ứng yêu cầu của quy luật: quan hệ sản xuất phải phù hợp tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất (Tái sản xuất của cải vật chất và tái sản xuất sức lao động tức đã tái sản xuất LLSX vậy nên phải có QHSX thích ứng). Nội dung của tái sản xuất QHSX (quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất, quan hệ quản lý và quan hệ phân phối). * Tái sản xuất môi trường sinh thái + Vì sao phải tái sản xuất môi trường? Do tài nguyên thiên nhiên cạn kiệt và môi trường bị ô nhiễm. + Nội dung của tái sản xuất môi trường: khôi phục nguồn tài nguyên, bảo vệ môi trường. d. Hiệu quả của tái sản xuất xã hội: Hiệu quả tái sản xuất xã hội: Là chỉ tiêu tổng hợp phản ánh sự tiến bộ kinh tế xã hội. Hiệu quả kinh tế xã hội phải được thể hiện trên cả mặt kinh tế và xã hội.
27. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 26 + Mặt kinh tế: phản ánh quan hệ giữa kết quả thu được với chi phí bỏ ra bằng các chỉ tiêu số lượng. + Mặt xã hội: phản ánh tiến bộ xã hội, những biến đổi về xã hội. e. Xã hội hóa sản xuất Xã hội hóa sản xuất không đồng nhất với tính xã hội của sản xuất: Xã hội hóa sản xuất thể hiện tính liên kết nhiều quá trình kinh tế riêng biệt thành quá trình kinh tế xã hội, cácchủ thể kinh tế quan hệ chặt chẽ chi phối, ảnh hưởng lẫn nhau còn tính xã hội của sản xuất – các quan hệ không phụ thuộc, chi phối nhau. Xã hội hóa sản xuất phải được thể hiện đồng bộ trên ba mặt: + Mặt kinh tế – kỹ thuật + Mặt kinh tế – tổ chức + Mặt kinh tế – xã hội 2. Tăng trưởng kinh tế, phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội a. Tăng trưởng kinh tế + Tăng trưởng kinh tế có vai trò to lớn trong nhiều mặt đối với sự phát triển của mỗi quốc gia (kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội) + Muốn tăng trưởng kinh tế cần chú ý tới các nhân tố: Nhân tố vốn, nhân tố con người, kỹ thuật và công nghệ, cơ cấu kinh tế, thể chế chính trị và quản lý của nhà nước. b. Phát triển kinh tế: + Tăng trưởng kinh tế đi kèm với sự hoàn chỉnh cơ cấu, thể chế kinh tế và chất lượng cuộc sống, đó là phát triển kinh tế. + Phát triển kinh tế được biểu hiện trên ba mặt: Thu nhập thực tế của mội người dân tăng; thay đổi cơ cấu kinh tế theo hướng hợp lý, hiện đại; chất lượng cuộc sống của đại bộ phận dân cư được cải thiện. + Các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển kinh tế- ba nhóm yếu tố sau: Những yếu tố thuộc lực lượng sản xuất, những yếu tố thuộc quan hệ sản xuất, những yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng. c. Mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội + Sự phát triển con người một cách toàn diện, phát triển các quan hệ xã hội, công bằng, dân chủ đó là tiến bộ xã hội + Biểu hiện của tiến bộ xã hội: Xã hội công bằng, mức sống tăng, dân trí cao. Nhân tố con người phát triển. + Tiến bộ xã hội và phát triển kinh tế có mối quan hệ tác động hỗ trợ, thúc đẩy nhau: – Phát triển kinh tế tạo điều kiện vật chất cho xã hội tiến bộ. – Tiến bộ xã hội thúc đẩy phát triển kinh tế. Nghiên cứu mối quan hệ này giúp chúng ta thấy được cơ sở và sự cần thiết phải tăng trưởng kinh tế, phát triển kinh tế gắn với tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước phát triển trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam.
28. Chương 2: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 27 CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Tái sản xuất là gì? Phân tích nội dung chủ yếu của tái sản xuất xã hội. 2. Tái sản xuất sức lao động thực trạng và giải pháp đối với Việt Nam trong giai đoạn hiện nay? 3. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng tới tăng trưởng kinh tế. Tăng trưởng, phát triển kinh tế có ý nghĩa như thế nào đối với Việt Nam? 4. Thế nào là phát triển kinh tế? Nó biểu hiện ở những tiêu chí nào? Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế. 5. Trình bày mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội.
29. Chương 3: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa 28 CHƯƠNG III: SẢN XUẤT HÀNG HÓA VÀ CÁC QUY LUẬT KINH TẾ CỦA SẢN XUẤT HÀNG HÓA MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG Sinh viên nắm được những vấn đề cơ bản của sản xuất hàng hóa: + Điều kiện ra đời và tồn tại, ưu thế của sản xuất hàng hóa so với kinh tế tự nhiên. + Các thuộc tính của hàng hoá, đặc biệt phạm trù giá trị hàng hoá. + Phương tiện môi giới trong trao đổi hàng hóa (tiền tệ -bản chất và chức năng). Các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa vận động và tác động như thế nào đến nền kinh tế? NỘI DUNG 3.1. ĐIỀU KIỆN RA ĐỜI, TỒN TẠI VÀ ƯU THẾ CỦA SẢN XUẤT HÀNG HÓA 3.1.1. Điều kiện ra đời, tồn tại của sản xuất hàng hoá 3.1.1.1. Khái niệm sản xuất hàng hóa Sản xuất hàng hoá là sản xuất ra sản phẩm để bán. Đó là kiểu tổ chức sản xuất mà trong đó sản phẩm làm ra không phải là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của chính người trực tiếp sản xuất ra mà là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của người khác, thông qua việc trao đổi, mua bán. Kinh tế hàng hoá là kiểu tổ chức nền kinh tế xã hội trong đó phổ biến và chủ yếu là sản xuất hàng hoá. Kinh tế thị trường là giai đoạn phát triển cao của kinh tế hàng hoá. 3.1.1.2. Điều kiện ra đời, tồn tại của sản xuất hàng hoá * Thứ nhất: Có sự phân công lao động xã hội. Phân công lao động xã hội là sự chuyên môn hoá sản xuất, phân chia lao động xã hội vào các ngành, các lĩnh vực sản xuất khác nhau. Vì có sự phân công lao động xã hội nên mỗi người, nhóm người chỉ sản xuất một hoặc một số sản phẩm khác nhau dẫn đến kết quả: – Một là: Năng suất lao động tăng (do độ thuần thục của tay nghề, cải tiến máy móc, công cụ sản xuất) dẫn đến sản phẩm thặng dư ngày càng nhiều, trao đổi sản phẩm ngày càng phổ biến. – Hai là: Sản phẩm tạo ra chỉ một vài thứ nhất định, những nhu cầu của cuộc sống đòi hỏi họ phải có nhiều loại sản phẩm khác nhau, do đó, họ phải cần đến sản phẩm của nhau, trao đổi với nhau.
30. Chương 3: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa 29 Như vậy, phân công lao động xã hội là cơ sở, là tiền đề của sản xuất hàng hoá, làm xuất hiện nhu cầu trao đổi sản phẩm. Tuy nhiên, nếu chỉ có phân công lao động xã hội thôi thì chưa đủ. Để sản xuất hàng hoá ra đời và tồn tại còn phải có một điều kiện nữa. * Thứ hai: Có sự tách biệt tương đối về mặt kinh tế giữa những người sản xuất; tức là những người sản xuất trở thành những chủ thể sản xuất, độc lập nhất định, do đó sản phẩm làm ra thuộc quyền sở hữu hoặc do họ chi phối. Điều kiện này quyết định tính chất của sự trao đổi là trao đổi mua bán hàng hoá. (Sự tách biệt này trước hết do chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất quy định. Sự tách biệt này còn do các hình thức sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất và sự tách rời giữa quyền sở hữu và quyền sử dụng đối với tư liệu sản xuất quy định). Đó là hai điều kiện cần và đủ của sản xuất hàng hoá. Thiếu một trong hai điều kiện đó sẽ không có sản xuất hàng hoá. Từ hai điều kiện ra đời và tồn tại của sản xuất hàng hoá ta thấy: phân công lao động xã hội, sản phẩm của người lao động sản xuất hàng hoá mang tính chất lao động xã hội vì sản phẩm của họ là để đáp ứng nhu cầu của xã hội. Nhưng sự tách biệt tương đối về kinh tế, thì lao động của họ lại mạng tính chất là lao động tư nhân, vì việc sản xuất cái gì, như thế nào lại là công việc riêng, mang tính độc lập của mỗi người. Lao động tư nhân đó có thể phù hợp hoặc không phù hợp với lao động xã hội. Mâu thuẫn cơ bản của sản xuất hàng hoá là mâu thuẫn giữa lao đông tư nhân và lao động xã hội là cơ sở, mầm mống của khủng hoảng sản xuất thừa. 3.1.2. Đặc trưng và ưu thế của sản xuất hàng hoá 3.1.2.1. Đặc trưng của sản xuất hàng hóa * Sản xuất hàng hóa là sản xuất ra sản phẩm nhằm mục đích để trao đổi chứ không phải để tiêu dùng cho người sản xuất ra nó, khác với sản xuất tự cung tự cấp là sản xuất ra sản phẩm để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng nội bộ của từng gia đình, từng đơn vị sản xuất. * Sản xuất hàng hóa có đặc trưng là cạnh tranh gay gắt. 3.1.2.2. Ưu thế của sản xuất hàng hóa: * Thúc đẩy sản xuất phát triển Mục đích của sản xuất hàng hóa không phải để thỏa mãn nhu cầu của bản thân người sản xuất như trong kinh tế tự nhiên mà để thỏa mãn nhu cầu của người khác, của thị trường. Do vậy nhu cầu của thị trường càng lớn càng tạo động lực mạnh mẽ thúc đẩy sản xuất phát triển. * Thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển: Sản xuất hàng hóa là sản xuất ra sản phẩm để bán do đó có sự cạnh tranh gay gắt. Muốn chiến thắng trong cạnh tranh buộc người sản xuất phải năng động trong sản xuất kinh doanh, phải thường xuyên cải tiến kỹ thuật, hợp lý hóa sản xuất để tăng năng xuất lao động, nâng cao chất lượng sản phẩm, nhằm tiêu thụ nhiều hàng hóa và thu lợi nhuận ngày càng nhiều. Vì lẽ đó mà cạnh tranh thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ. * Làm cho đời sồng vật chất và tinh thần của nhân dân ngày càng được nâng cao:
31. Chương 3: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa 30 Do nhu cầu về mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm và mua nguyên vật liệu cho sản xuất mà nền sản xuất hàng hóa làm cho giao lưu kinh tế, văn hóa giữa các địa phương trong nước và quốc tế ngày càng phát triển, từ đó tạo điều kiện ngày càng nâng cao đời sống vật chất và văn hóa của nhân dân. 3.1.2.3. Hạn chế của sản xuất hàng hoá: Mục đích của sản xuất hàng hóa là sản xuất để bán, người sản xuất quan tâm tới giá trị chứ không phải giá trị sử dụng, vì vậy có hiện tượng làm hàng giả, trốn thuế, phân hoá giàu- nghèo giữa những người sản xuất hàng hoá, tiềm ẩn những khả năng khủng hoảng, phá hoại môi trường sinh thái, xã hội,v.v… 3.2. HÀNG HÓA 3.2.1. Hàng hoá và hai thuộc tính của nó 3.2.1.1. Hàng hóa là gì? * Khái niệm: Hàng hoá là sản phẩm của lao động có thể thoả mãn nhu cầu nào đó của con người thông qua trao đổi, mua bán. * Các dạng biểu hiện của hàng hóa: + Dạng hữu hình như: sắt, thép, lương thực, thực phẩm… + Dạng vô hình như những dịch vụ thương mại, vận tải hay dịch vụ của giáo viên, bác sĩ, nghệ sĩ… 3.2.1.2. Thuộc tính của hàng hóa: * Giá trị sử dụng của hàng hoá + Giá trị sử dụng của hàng hoá là công dụng của hàng hoá để thoả mãn nhu cầu nào đó của con người (khả năng thỏa mãn nhu cầu của con người, xã hội). Bất cứ hàng hoá nào cũng có một hay một số công dụng nhất định. Chính công dụng đó (tính có ích đó) làm cho hàng hoá có giá trị sử dụng. Ví dụ, công dụng của gạo là để ăn, vậy giá trị sử dụng của gạo là để ăn… + Giá trị sử dụng của hàng hoá là do những thuộc tính tự nhiên (lý, hoá học) của thực thể hàng hoá quyết định, do đó, giá trị sử dụng là một phạm trù vĩnh viễn. Ví dụ: thuộc tính tự nhiên của nước là chất lỏng không màu, không mùi, không vị do vậy mà nó có thể dùng trong sinh hoạt, trong sản xuất công nghiệp, nông nghiệp. + Giá trị sử dụng của hàng hoá được phát hiện dần dần trong quá trình phát triển của khoa học-kỹ thuật và của lực lượng sản xuất vì vậy khi xã hội càng tiến bộ, lực lượng sản xuất càng phát triển thì số lượng giá trị sử dụng ngày càng nhiều, chủng loại giá trị sử dụng càng phong phú, chất lượng giá trị sử dụng ngày càng cao. + Giá trị sử dụng của hàng hoá là giá trị sử dụng cho xã hội,cho người khác chứ không phải cho người sản xuất trực tiếp ra nó. Giá trị sử dụng đến tay người tiêu dùng thông qua trao đổi mua bán. Điều đó đòi hỏi người sản xuất hàng hoá phải luôn luôn quan tâm đến nhu cầu của xã hội, làm cho sản phẩm của mình đáp ứng được nhu cầu của xã hội thì hàng hoá của họ mới bán được.
32. Chương 3: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa 31 + Trong nền sản xuất hàng hóa giá trị sử dụng là vật mang giá trị trao đổi, người ta không trao đổi những vật phẩm không có giá trị sử dụng. * Giá trị của hàng hoá Để hiểu được giá trị của hàng hoá phải đi từ giá trị trao đổi. + Giá trị trao đổi: là một quan hệ về số lượng, là tỷ lệ theo đó một giá trị sử dụng loại này được trao đổi với những giá trị sử dụng loại khác. Thí dụ: 1m vải = 5 kg thóc (tức 1 mét vải có giá trị trao đổi bằng 5 kg thóc) Tại sao vải và thóc lại có thể trao đổi được với nhau, và hơn nữa chúng lại trao đổi với nhau theo một tỷ lệ nhất định (1/5)? Vì giữa chúng có một cơ sở chung, cái chung đó không phải là giá trị sử dụng, vì giá trị sử dụng của vải là để mặc,giá trị sử dụng của thóc là để ăn. Cái chung đó là: cả vải và thóc đều là sản phẩm của lao động, đều có lao động kết tinh trong đó. Nhờ có cơ sở chung đó mà các hàng hoá có thể trao đổi được với nhau. Vì vậy, người ta trao đổi hàng hoá cho nhau chẳng qua là trao đổi lao động của mình ẩn giấu trong những hàng hoá ấy. Chính lao động hao phí để tạo ra hàng hoá là cơ sở chung của việc trao đổi và nó tạo thành giá trị của hàng hoá. + Giá trị của hàng hoá: Là lao động xã hội của người sản xuất hàng hoá kết tinh trong hàng hoá. Giá trị trao đổi mà chúng ta đề cập ở trên, chỉ là hình thức biểu hiện ra bên ngoài của giá trị, còn giá trị là nội dung, là cơ sở của giá trị trao đổi. Giá trị biểu hiện mối quan hệ giữa những người sản xuất hàng hoá, khi nào còn sản xuất và trao đổi hàng hóa thì những người sản xuất còn quan tâm tới giá trị. Vì vậy, giá trị là một phạm trù lịch sử. * Mối quan hệ giữa hai thuộc tính của hàng hoá: Hai thuộc tính của hàng hoá có quan hệ chặt chẽ với nhau, vừa thống nhất, vừa mâu thuẫn với nhau. + Mặt thống nhất biểu hiện ở chỗ: Hai thuộc tính này cùng đồng thời tồn tại trong một hàng hoá. Nếu một vật có giá trị sử dụng (tức có thể thoả mãn nhu cầu nào đó của con người, xã hội), nhưng không có giá trị (tức không do lao động tạo ra, không có kết tinh lao động) như không khí tự nhiên thì sẽ không phải là hàng hoá. Ngược lại, một vật có giá trị (tức có lao động kết tinh), nhưng không có giá trị sử dụng (tức không thể thoả mãn nhu cầu nào của con người, xã hội) cũng không trở thành hàng hoá. + Mâu thuẫn giữa hai thuộc tính của hàng hoá thể hiện ở chỗ: Thứ nhất, Với tư cách là giá trị sử dụng thì các hàng hoá khác nhau về chất (vải mặc, sắt thép, lúa gạo…) Nhưng ngược lại, với tư cách là giá trị thì các hàng hoá lại đồng nhất về chất, đều là “những cục kết tinh đồng nhất của lao động mà thôi”, tức đều là sự kết tinh của lao động, hay là lao động đã được vật hoá (vải mặc, sắt thép, lúa gạo… đều do lao động tạo ra, kết tinh lao động trong đó).
33. Chương 3: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa 32 Thứ hai: Quá trình thực hiện giá trị và giá trị sử dụng có sự tách rời nhau cả về mặt không gian và thời gian. – Giá trị được thực hiện trong lĩnh vực lưu thông và thực hiện trước. – Giá trị sử dụng được thực hiện sau, trong lĩnh vực tiêu dùng. Người sản xuất quan tâm tới giá trị, nhưng để đạt được mục đích giá trị bắt buộc họ cũng phải chú đến giá trị sử dụng, ngược lại người tiêu dùng quan tâm tới giá trị sử dụng để thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng của mình. Nhưng muốn có giá trị sử dụng họ phải trả giá trị cho người sản xuất ra nó. Như vậy, trước khi thực hiện giá trị sử dụng phải thực hiện giá trị của nó. Nếu không thực hiện giá trị sẽ không có giá trị sử dụng. Mâu thuẫn giữa giá trị sử dụng và giá trị hàng hoá cũng chính là một trong những nguyên nhân dẫn đến khủng hoảng sản xuất thừa. 3.2.2. Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hoá Hàng hoá có hai thuộc tính không phải là do có hai thứ lao động khác nhau kết tinh trong nó mà là do lao động của người sản xuất hàng hoá có tính chất hai mặt: Vừa mang tính chất cụ thể (lao động cụ thể), lại vừa mang tính chất trừu tượng (lao động trừu tượng). C. Mác là người đầu tiên phát hiện ra tính chất hai mặt đó. 3.2.2.1. Lao động cụ thể * Lao động cụ thể là lao động có ích dưới một hình thức cụ thể của những nghề nghiệp chuyên môn nhất định. * Mỗi lao động cụ thể có mục đích, phương pháp, công cụ lao động, đối tượng lao động, kết quả lao động riêng. Những cái riêng đó là cơ sở để phân biệt các loại hàng hóa khác nhau (ví dụ lao động của người thợ may, thợ mộc, thợ nề là những loại lao động cụ thể khác nhau nó tạo ra giá trị sử dụng khác nhau của hàng hóa). Lao động cụ thể tạo ra giá trị sử dụng của hàng hóa. 3.2.2.2. Lao động trừu tượng * Là sự tiêu hao sức lao động (sức bắp thịt thần kinh) của người sản xuất hàng hóa nói chung. Các hình thức lao động cụ thể rất nhiều, rất khác nhau nhưng đều có một cái chung là sự tiêu hao sức lực của con người bao gồm cả thể lực và trí lực. * Lao động trừu tượng của người sản xuất hàng hóa tạo ra giá trị của hàng hóa. Vậy có thể nói giá trị của hàng hóa là lao động trừu tượng của người sản xuất hàng hóa kết tinh trong hàng hoá. Đó cũng chính là mặt chất của giá trị hàng hóa. Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hóa phản ánh tính chất tư nhân và tính chất xã hội của lao động của người sản xuất hàng hóa. Tính chất tư nhân của lao động của người sản xuất hàng hóa biểu hiện: Mỗi người sản xuất hàng hóa sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào là là quyền của họ vì vậy lao động đó mang tính chất tư nhân, lao động cụ thể của họ là biểu hiện của lao động tư nhân. Tính chất xã hội của lao động của người sản xuất hàng hóa biểu hiện: Lao động của người sản xuất hàng hóa là một bộ phận của toàn bộ lao động xã hội trong hệ thống phân công lao